از آغاز سده دهم هجری ـ شانزدهم میلادی ـ به تدریج استعمارگرن اروپایی به سرزمین‌های اسلامی وارد شدند و به تحکیم مواضع و بسط نفوذ تجاری، سیاسی و نظامی خود پرداختند.

پایگاه اطلاع‌رسانی استاد مهدی طائب؛ استعمار اصولاً یک پدیده اروپایی است و توسعه جهانگشائی غرب تقریباً از اواسط قرن پانزدهم میلادی آغاز گردید.[1] از آغاز سده دهم هجری ـ شانزدهم میلادی ـ به تدریج استعمارگرن اروپایی به سرزمین‌های اسلامی وارد شدند و به تحکیم مواضع و بسط نفوذ تجاری، سیاسی و نظامی خود پرداختند،[2] در همین راستا علمای شیعی نیز به مبارزه و معارضه فکری و سیاسی با استعمار و استبداد وابسته پرداخته و در طول این مدت طولانی، صدها نفر از علماء و مراجع بزرگ شیعه، به طور فردی یا جمعی در برابر اشکال گوناگون استعمار به مبارزه برخاسته‌اند که گاه به قیام‌های سیاسی بزرگ مبدل گردیده است.

در اینجا به برخی از علماء و مراجعی که با استعمار مبارزه کرده‌اند و نوع مبارزات آن‌ها در سه قسمت؛ صدور فتاوای مؤثر سیاسی جهادی و غیر جهادی، فعالیت‌های سیاسی ضد استعماری از جمله نگارش رسالات تئوریک سیاسی و ایراد سخنرانی‌های پرشور...، رهبری و فرماندهی نظامی مبارزان و جنبش‌های سیاسی اشاره می‌شود.

الف) صدور فتاوای مؤثر سیاسی جهادی و غیر جهادی

1. آیت‌الله العظمی میرزا محمد حسن حسینی معروف به میرزای شیرازی: وی به سال 230 هـ . ق در شیراز متولد شد، و در همان شهر فراگیری مقدمات را به اتمام رساند. در سن 18 سالگی به اصفهان رفت و به تحصیل اصول و فقه پرداخت و در سال 1259 هـ . ق عازم نجف اشرف شد و به محضر شیخ انصاری نایل آمد. مهمترین اقدام ضد استعماری این مرجع بزرگ، فتوای تحریم تنباکو است؛ که در ضمن آن امتیازی را که، ناصرالدین شاه به یک شرکت انگلیسی در مورد تجارت تنباکو داده بود لغو کرد.[3]

2. آیت‌الله العظمی سید محمد کاظم طباطبایی یزدی: وی از بزرگترین فقهاء و مراجع تشیع در قرن 13 و 14 هجری است که در سال 1247 هـ ق در یکی از روستاهای یزد به دنیا آمد. از اقدامات این فقیه استعمار ستیز، صدور بیست فتوای جهاد بر ضد دول استعمارگر اروپایی است.[4]

3. آیت‌الله العظمی محمد کاظم خراسانی، معروف به آخوند خراسانی: وی به سال 1255 هـ ق در مشهد متول شد، از اقدامات ضد استعماری این مرجع، فتواهایی در تحریم کالاهای خارجی و حمایت از کالاهای داخلی به منظور رفع نیاز کشور به بیگانگان است و نیز مخالفت ایشان با اخذ وام توسط مظفرالدین شاه از روسیه تزاری است. وی به دلیل حضور قشون روس در ایران، فتوای جهاد بر ضد روسیه را صادر و خود برای بیرون راندن بیگانگان از کشور تصمیم گرفت به همراه تنی چند از مجتهدان و مجاهدان به سوی ایران حرکت کند، اما صبح روز حرکت به طور ناگهانی و مرموز در نجف اشرف درگذشت.[5]

4. آیت‌الله العظمی محمد تقی شیرازی: وی از مراجع تقلید و رهبر سیاسی نهضت استقلال طلبی عراق در قرن 13 و 14 هـ . ق است. ایشان به سال 1256ق در شیراز به دنیا آمد.[6] از مبارزات این عالم مجاهد، فتواهای جهادی وی بر لزوم مبارزه با استعمارگران است؛ از جمله مهمترین فتواهای ایشان فتوا بر لزوم مقابله با متجاوزان روس در شمال ایران، فتوای جهاد علیه متجاوزان انگلیسی در بندر فاو و فتوای تحریم انتخابات عراق(برنامه ریزی شده توسط دولت استعماری انگلیس) بود..[7]

5. آیت‌الله العظمی شیخ فتح الله شریعت اصفهانی: وی به سال 1266 ق در اصفهان متولد شد. او جهت مبارزه با استیلای استعمار بر بازارهای مسلمانان در سال 1315 ق فتوای تحریم خود را در خصوص استفاده نکردن از کالاهای فرنگی صادر کرد. از دیگر اقدامات ضد استعماری این عالم بزرگ، صدور هشت فتوای جهاد بر ضد استعمارگران می‌باشد.[8]

6. آیت‌الله العظمی سید عبدالحسین شرف الدین عاملی: وی از برجسته ترین علما و فقهای مجاهد شیعه لبنان است که درسال 1290 ق در شهر کاظمین به دنیا آمد. سید عبدالحسین وقتی که استعمارگران فرانسوی، سوریه را اشغال نمودند بر ضد آنان قیام نمود و به این منظور کنگره‌ای تشکیل و در آن لنگره بر ضد استعمار فرانسه فتوای جهاد داد. وی مبارزات خود را بعدها در شام، مصر، و.... و تا استقلال لبنان بر ضد اشغال گران ادامه داد.[9]

ب) فعالیت‌های عملی سیاسی چشمگیر ضد استعماری:

1. آیت‌الله العظمی حاج علی کنی: وی به سال 1220 هـ . ق در محله کن، شمال تهران متولد شد، از فعالیت‌های عملی سیاسی ضد استعماری این عالم بزرگ، ی رویارویی با فراماسونری ( تشکیلات استعماری) است که تا دستور انحلال آن از سوی شاه ادامه داشت؛ مبارزه با امتیاز رویتر دیگر نمونه رویارویی وی با استعمار بود که شاه در نهایت به لغو آن وادارشد.[10]

2. سید جمال الدین اسدآبادی: سید جمال الدین در سال 1254 ق در اسدآباد همدان متولد شد. او برای مبارزه با استعمارگران و بیداری مشرق زمین سفرهای زیادی به سرزمین‌های افغانستان، هندوستان، مصر، ترکیه و... نمود. وی با روشنگریها و خطابه‌ها و نشر جزوات و روزنامه‌ها، غارتگری و استعمار ستمگران را به گوش ملت‌ها می‌رساند.[11]

3. آیت‌الله سید حسن مدرس: شهید مدرس به سال 1287 ق در روستای سرابه، اردستان متولد شد، از جمله فعالیت‌های وی مبارزه با اغراض شوم بیگانگان و استعمارگران بود. مدرس با طرح‌های استعماری و ضد اسلامی که به مجلس ارائه می‌شد قاطعانه مخالفت می‌کرد و با دلیل و نطقهای خود آن‌ها را رد می‌نمود؛ از جمله آن، مخالفت وی با قرارداد ننگین 1919 م، وثوق الدوله با انگلستان است.[12]

4. آیت‌الله شیخ محمد حسین کاشف الغطاء: وی از مراجع و علمای متفکر و استعمار ستیز و ضد صهیونیسم شیعه عراق است که در سال 1294 ق در نجف اشرف به دنیا آمد. او سالهایی از عمر خود را در مسافرت به ممالک اسلامی سپری کرد و با نطق‌های آتشین خود، مسلمانان را از خطر اسرائیل و استعمارگران شرق و غرب آگاه ساخت. وی دعوت کنفرانس مربوط به اصطلاح تقارن ادیان در «بحمدون» را که توسط آمریکا و غرب طراحی شده بود، تحریم کرد و در آن شرکت ننمود. وی به سید جمال الدین عصر خویش لقب یافت.[13]

ج) رهبری و فرماندهی نظامی مبارزان و جنبش‌های سیاسی:

1. آیت‌الله شیخ فضل الله نوری: شیخ فضل الله در سال 1259 در روستای لاشک، در منطقه کجور مازندران متولد شد. وی در سال 1300 ق از طرف میرزای شیرازی به ایران آمد و در جریان تنباکو از رهبران نهضت شد.[14] او بعد از آن از رهبران اصلی قیام مشروطه در ایران بود که پس از مدتی به علت کشف جریانات رشنفکری انگلیسی و خط انحراف، با دقت و صلابت فوق العاده‌ای به افشاگری آنان و شفاف سازی جریان غرب گرا و وابسته پرداخت و عاقبت در این راه به شهادت رسید.

2. آیت‌الله سید عبدالحسین لاری: وی به سال 1265 در شهر دزفول متولد شد. او در جنگ جهانی اول که انگلیسی‌ها بوشهر را تصرف کردند و سپس آهنگ تصرف لارستان را کردند، بر ضد انگلیس اعلام جهاد داد و خود نیز برای جلوگیری از هجوم بیگانگان به قریه کورده لارستان رفت. وقتی که بندرعباس در تصرف انگلیس در آمد، سید عبدالحسین با اعزام نمایندگانی جهاد علیه انگلیس را رهبری می‌کند و با فراهم سازی قشون این شهر را از دست نیروهای انگلیس خارج می‌سازد.[15]

3. آیت‌الله نورالله اصفهانی: وی به سال 1278 ق در اصفهان به دنیا آمد. حاج آقا نور الله در جنگ جهانی اول که قوای انگلیس، روسیه ایران را اشغال کرده بودند، به کمک سایر مبارزین بر علیه اشغالگران اعلان جنگ داده و اصفهان را تحت تصرف خود در می‌آورد. وی در جریان قیام تنباکو فعالانه شرکت داشت از دیگر اقدامات او در مبارزه با استعمار تشکیل شرکه الاسلامیه است.[16]

4. آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی: وی به سال 1301 ق در تهران متولد شد. او از رهبران مبارز، ضد استعماری در عراق بود و در انقلاب 1920 جامعه عراق نقش یگانه داشت. (آیت‌الله کاشانی در راه مبارزه با استعمار، سازمان زیرزمینی «جمعیت نهضت اسلامی» را در عراق بنیان نهاد.[17] وی بعد از شهریور 1320 هـ . ش فعالیت خود را در ایران علیه استعمار انگلیس ادامه داد، و در ملی شدن صنعت نفت ایران نقش بسزایی داشت.[18]

5. شیخ محمد خیابانی: وی به سال 1297 هـ . ق در خامنه آذربایجان متولد شد او از اعضای برجسته انجمن ایالتی آذربایجان و از ارکان فکری و رهبری آن محسوب می‌شد در تبریز آغاز کرد و به سال 1299 ش تبریز را از لوث حضور خائنان و بیگانگان پاک کرد. و در سالهای جنگ جهانی اول علیه سیاست انگلیس،‌ روس، آلمان و ترکهای عثمانی مبارزه می‌کرد.[19]

6. میرزا کوچک خان جنگلی: میرزا کوچک، به سال 1298 هـ . ق در رشت متولد شد. او رهبری جنبش جنگل را بر عهده داشت و از جمله مبارزات ضد استعماری وی مبارزه با نیروهای متجاوز روسیه تزاری در گیلان است.[20]

7. امام خمینی : امام خمینی در بیستم جمادی الثانی سال 1320 هـ . ق در شهر خمین به دنیا آمد. امام خمینی در سال 1340 با تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی مخالفت نمود و بدین ترتیب رهبری و مبارزات ضد استعماری خود را با کشورهای استعمارگر از جمله آمریکا شروع کرد و در سال 1342 ش با لوایح ششگانه مخالفت نمود و سپس مسئله کاپیتولاسیون و موضوع مصونیت مستشاران نظامی آمریکا در ایران، در مجلس مطرح شد، ایشان مخالفت علنی خود را با این لایحه با سخنرانی آبان سال 1343 ش، اعلام کرد، ایشان در این سخنرانی، آمریکا را از انگلیس بدتر و انگلیس را از آمریکا بدتر دانستند و آمریکا را عامل اصلی همه گرفتاریهای مردم معرفی نمود. امام این قانون را «سند بردگی ملت ایران» و «اقرار به مستعمره بودن ایران» نامید.[21] امام خمینی با نصب نمایندگانی از علماء شبکه گسترده‌ای را به وجود آورد و از این طریق شبکه‌ای عظیم از علمای بلاد مختلف با رهبری واحدشکل گرفت.[22] امام خمینی با افشای مطامع استعماری، دفاع از کیان اسلام، مبارزه با بی‌بندوباری‌ها، مبارزه‌ای آشتی‌ناپذیر را علیه استعمار و استبداد شکل دادند که سرانجام با سقوط رژیم شاهنشاهی، ایران را از وابستگی و سلطه رهایی داد.

پی نوشت‌ها:

[1] . س ـ ن ، فربد، عصر استعمار زدایی، (تهران: امیرکبیر، چاپ دوم، بی‌تا)، ص 4.

[2] . رجبی، محمد حسن، علمای مجاهد، (تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1382 ش)، ص 9.

[3] . حسینیان، روح الله، چهارده قرن تلاش شیعه، (تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1382 ش)، ص 226 ـ 238.

[4] . رجبی، محمد حسن، علمای مجاهد، پیشین، ص 310.

[5] . سماک امانی، آخوند خراسانی، آفتاب نیمه شب، (تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1373 ش)، ص 28 ـ 90.

[6] . جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار (قم: نشر معروف، چاپ اول، 1379 ش)، ج 1، ص 452.

[7] . رجبی، محمد حسن، پیشین، ص 492.

[8] . رهیمی، عبدالحلیم، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ترجمه جعفر دلشاد، (اصفهان، چهارباغ، 1380 ش)، ص 145 ـ 219.

[9] . حکیمی، محمد رضا، ‌شرف الدین، (تهران: دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، چاپ اول 1362 ش)، ص 231 ـ 233؛ رجبی، محمد حسن، پیشین، ص 256 ـ 258.

[10] . مدنی، دکتر سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران (قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ یازدهم، 1383 ش)، پاورقی، ص 100.

[11] . م ـ جرفادقانی، علمای بزرگ شیعه (قم: انتشارات معارف اسلامی، چاپ اول، 1364 ش)، ص 312.

[12] . حسینیان، روح الله، پیشین، ص 380.

[13] . شکوری، ابوالفضل، فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران، (انتشارات عالمه، چاپ اول 1377 ش)، ج 1، ص 145.

[14] . انصاری، مهدی، شیخ فضل الله نوری و مشروطیت، (تهران: امیرکبیر، چاپ اول، 1369 ش)، ص 19 ـ 34.

[15] . رجبی، محمد حسن، پیشین، ص 419 ـ 422؛ و جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، پیشین، ج 2، ص 536 ـ 540.

[16] . نجفی، موسی، اندیشه سیاسی و تاریخی نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله (کلینی، 1369 ش)، ص 26 ـ 53.

[17] . رجبی، محمد حسن، پیشین، ص 370 ـ 374.

[18] . آذری، علی، قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، (تهران: بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه، چاپ چهارم، 1354 ش)، ص 10 ـ 263. [19] . ر. ک: مدنی، دکتر سید جلال الدین، پیشین، ج 1، ص 284 ـ 369.

[20] . همان مأخذ، دکتر سید جلال الدین مدنی، پیشین، ج 1، ص 153 ـ 155.

[21] . رجبی، محمد حسن، زندگینامه سیاسی امام خمینی، (تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1369 ش)، ص 3 ـ 257؛ و ابوالفضل شکوری، پیشین، ج 2، ص 73.

[22] . حسینیان روح الله، سه سال ستیز مرجعیت، (تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1382 ش)، ص 391.