بعد از انعقاد قرارداد رژی، مرجعیت شیعه با تلاش مجدانه به عرصه پیکار وارد شد و فتوای تحریم استعمال توتون و تنباکو نقطه اوج آن رویارویی بود. این فتوا چنان نافذ بود که مرزهای جامعه را درنوردید و امواج آن به دربار نیز رسید. طولی نکشید که قرارداد با فتوای مراجع و همراهی و پیروی همگانی مردم، لغو شد.

پایگاه اطلاع‌رسانی استاد مهدی طائب؛ برخی از مورخان، نهضت اصیل تنباکو و شورش علیه امتیاز رژی را از دسیسه‌های روس پنداشته‌ و بیهوده کوشیده‌اند با برجسته‌کردن نقش روسیه در مخالفت و لغو امتیاز رژی، نقشِ پیشگام نیروهای مذهبی و به‌ویژه مرجعیت شیعه را در تحولات عصر جدید ایران کمرنگ جلوه دهند. در این نوشتار ابتدا به علل و انگیزه‌های مخالفت روس‌ با امتیاز رژی می‌پردازیم و سپس تبعات فتوای تحریم تنباکو بر سیاست انگلستان را بررسی می‌کنیم. فتوایی که موجب برچیده شدن بساط استثمار این کمپانی در ایران و عقب‌نشینی دربار قاجار از کرنش در مقابل سیاست انگلستان شد و به تعبیر ادوارد براون ادیب و مورخ انگلیسی «سال نحس»ی را برای سیاست انگلستان رقم زد.

تحریف حقیقتِ تاریخی نهضت تنباکو

ازجمله کسانی که می‌کوشید به انحای مختلف ماجرای فتوا علیه امتیازنامه را تحریف کند امین‌السلطان صدراعظم ناصرالدین‌شاه بود. او در نامه‌اش به شاه و در گزارش‌هایش به نماینده‌ی انگلیس، قیام و نهضت اسلامی تنباکو را در نتیجه تحریکات روس‌ها می‌دانست و از فتوا تعبیر به حکم می‌کرد و بدین‌سان به تحریف واقعیت و اغفال دربار می‌پرداخت.[1] ابراهیم صفایی مورخ نیز با استناد به نامه‌ها و گزارش‌های امین‌السلطان می‌نویسد: «از محتوای مندرجات بعضی از اسناد به خوبی دانسته می‌شود که در غوغای رژی سررشته تحریکات در دست روس‌ها بوده است.».[2]

علل و انگیزه‌های مخالفت روس‌ با امتیاز رژی

درست است که روسیه برمبنای سیاست رقابتی خود با انگلستان از نفوذ بیش از حد بریتانیا از دریچه این امتیاز به‌ویژه در منطقه شمال ایران ناراحت بود، ولی این ناراحتی هرگز او را بر آن نمی‌داشت که جانب احتیاط را از دست داده و در تحریک مردم علیه قرارداد رژی بکوشد؛ چرا که شورش مردم علیه دربار و کمپانی رژی آن هم با رهبری عالمان دینی با توجه به تجربه تاریخی روزگار فتحعلی‌شاه مسئله‌ای نبود که منافع دولت روسیه را تأمین کند. بر فرض که دولت روس خواستار لغو این امتیاز بود، هرگز راضی نبود این کار به دست مردم و با رهبری عالمان دینی صورت پذیرد. افزون بر این هیچ‌گونه سند معتبر تاریخی که حضور جدی و یا تحرک روس را در این نهضت اثبات کند وجود ندارد. ولی دولت تزاری روس بنا به علل دیگر با اعطای امتیاز مخالف بود و این جز از آن است که لغو امتیاز را به روس‌ها نسبت دهیم. این دلایل عبارتند از:

1ـ تجاوز به «پیمان مقدس» (عهدنامه ترکمانچای): در سال 1307 ق وزیر مختار جدید روسیه اوگنی کارلوویچ بوتزوف به تهران وارد شد و همچنان سیاست دور نگه‌داشتن نقاط شمالی ایران از نفوذ تجاری انگلیس را دنبال کرد. وجود کمپانی دخانیات رژی که قرار بود در هر شهر و دهکده دست‌به‌کار شود نه به مذاق بازرگانان روسی، بلکه در کام وزارت امور خارجه روسیه نیز تلخ بود.

بوتزوف نخستین اعتراض خود را علیه رژی مطرح کرد و مدعی شد که وضع انحصارجویانه آن قرارداد، ناقض ماده یک منضم به عهدنامه ترکمن‌چای است و خواستار الغای امتیازنامه شد.[3] پس از چند روز وزیرمختار روسیه اعتراض رسمیِ کتبی علیه رژی به وزیر امور خارجه تسلیم و تقاضای الغای امتیازنامه را کرد.

بوتزوف اصرار داشت که امتیازنامه رژی ناقض عهدنامه ترکمانچای است، زیرا در آن به یک کمپانی خارجی امتیاز انحصاری واگذار و رعایای روسیه را از تجارت آزاد در ایران مانع کرده است. و در این زمینه به مفاد عهدنامه ترکمن‌چای اشاره می‌کند و با اتکا به آن می‌نویسد: «البته دولت ایران حق دارد که برای استفاده در امر زراعت و علوم و غیره ترتیباتی بدهد، اما این ترتیبات به هیج‌وجه من‌الوجوه نباید مخالف با آزادی تجارت مصرح در عهدنامه مقدس [ترکمانچای] باشد. یکی از شرایط آزادی تجارت آن است که بدون دخالت یا مزاحمت کسی در جایی هرنوع متاع از هر قبیل را بتوان خرید و فروش و حمل و نقل کرد و اگر دولت ایران امتیاز مخصوصی به یک فرد یا شرکت برای داد و ستد یک کالای تجارتی اعطا کند و در آن واحد مشغول اجرای مواد امتیازنامه باشد بقیه مردم از داد و ستد آن کالا ممنوع خواهند بود.»

بوتزوف در طی مذاکرات خود با مصباح‌الملک یکی از مأموران عالی‌رتبه وزارت امورخارجه در این‌باره شفاهاً به‌ جر و بحث پرداخت. وقتی که مصباح‌الملک یادآور شد که تنباکو مانند دیگر کالاها نیست، زیرا تمام دولت‌ها در تهیه و فروش آن نظارت می‌کنند، بوتزوف بی‌درنگ پاسخ داد که من کاری به کار دیگر کشورها ندارم و تنها چیزی که مورد توجه من است آنکه به‌پیمان روس و ایران تجاوز نشود..[4]

2 - براندازی نرم صدراعظم انگلوفیل: انگلستان از سال‌ها پیش نفوذ قابل‌توجهی در میان رجال و سیاست‌گزاران قاجاری داشت و روس‌ها نیز در این عرصه به رقابت با آنان برخاسته بودند. کارگزاران سیاست روسیه می‌کوشیدند با امین‌السلطان ـ که دلال قرارداد رژی بود ـ دوستی ظاهری به‌هم رساند، زیرا بر این کار سه فایده مترتب بود: اولاً این دوستی صمیمانه سوءظن انگلیس‌ها را نسبت به امین‌السلطان تحریک می‌کرد و این هدف اصلی بود. ثانیاً این کار باعث می‌شد که امور جاری دوستانه و به آسانی حل و فصل گردد، و ثالثاً به‌علت همین دوستی صمیمانه، امین‌السلطان به هر پیشنهادی که در آینده ممکن بود روسیه به ایران بدهد زودتر حاضر به تسلیم می‌شد.

سفارت روسیه توانست عده‌ای از دشمنان نیرومند امین‌السلطان را به خدمت خود درآورد، از جمله فرزند محبوب شاه کامران میرزا نایب‌السلطنه، وزیر جنگ و حاکم تهران و همچنین حاجی‌میرزا علی خان امین‌الدوله، یحیی خان‌مشیرالدوله. در این زمینه کاردار سفارت انگلیس مستر ر. ح. کندی گزارش می‌کند روش محتاط و پرمعنی مشیرالدوله در طی دوبار گفتگویی که نزد من از امین‌السلطان به میان آورده است تا حدی اطلاعات امین‌السلطان را تأیید می‌کند.[5]

تبعات فتوای تحریم تنباکو بر سیاست انگلستان

با اعتراض علما و بازرگانان ایرانی بر خسارت‌های قرارداد رژی و دستگیری و زندانی‌شدن گروهی از آنها در پایتخت و ایالت‌های مختلف مملکت، مرجعیت شیعه با تلاش مجدانه به عرصه پیکار وارد شد و فتوای تحریم استعمال توتون و تنباکو نقطه اوج آن رویارویی بود. این فتوا چنان نافذ بود که مرزهای جامعه را درنوردید و امواج آن به دربار نیز رسید. طولی نکشید که قرارداد با فتوای مراجع و همراهی و پیروی همگانی مردم، لغو شد. اما لغو این قرارداد در عرصه بین‌المللی و داخلی تبعاتی برای انگلستان داشت که آنها را می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:

1ـ شکست هیمنه انگلستان: مهم‌ترین اثر این فتوا، شکست اقتدار انگلستان در دنیا بود. انگلیس که خود را در دربار قاجار و میان رجال سیاسی صاحب نفوذ می‌دانست، در برابر یک فتوای مذهبی ناچار به عقب‌نشینی شد. این موضوع یک شکست تاریخی برای استعمار بریتانیا محسوب می‌شود و هنوز بعد از گذشت سال‌های طولانی از آن واقعه همچنان تعبیر «سال نحس» برای سیاست انگلستان در ایران بیراهه نیست. علاوه بر این، انگلستان در مقابل رقیب سنتی خود روسیه نیز متحمل خفت و خواری شد.

2ـ ناکامی بلندپروازی کمپانی: شواهد تاریخی برآنند که رویای الحاق ایران به مستعمرات انگلستان دراین دوره به سرعت به دست کمپانی رژی در حال تعبیر بوده است. کمپانی رژی در ایران دقیقاً همان مسیری را در پیش داشت که انگلیسی‌ها در تصرف هند و ایجاد کمپانی هند شرقی و سپس حضور نظامی به بهانه حفظ امنیت این کمپانی طی کرده بود. با لغو این قرارداد به پایمردی مراجع، رویای کمپانی و به تبع آن دولت بریتانیا برباد رفت.

3ـ خسارت‌های مادی: انگلیس طبعاً با لغو قرارداد رژی زیان‌های مادی قابل‌ملاحظه‌ای متحمل شد و سود احتمالی را نیز از دست داد. عوامل کمپانی که به طمع سود کلان به محض انعقاد قرارداد به سرمایه‌گذاری در ایران پرداخته بودند، موفق نشدند کار را به سرانجام برسانند. به نقل از شیخ حسن کربلایی: «نخست نقطه‌ای خیلی عمده و خیلی مرغوبی را در حوالی ارک دولت معروف به باغ ایلخانی است به معادل چهل و پنج هزار تومان عین اشرفی خریده و به معادل یکصد و پنجاه هزار و ... تومان عمارت عالی خیلی ممتازی بنا کردند. دورادور عمارت را به سور خیلی مستحکم بسیار بلندی که مُشرف و مسلط بر ارگ دولت و سایر نقاط شهر است با گچ و آجر در قطر قریب چهار ذرع ساخته به طوری که این عمارت مانند کشتی ذره پوش توپ بر دورادور و آن تواند گردش نمود...».[6] به اذعان شیخ ذبیح‌الله محلاتی: «... عده زیادی از فرنگیان از لندن وارد تهران شدند و از آنجا به شهرهای مختلف ایران تقسیم گردیدند. وارد شوندگان به هر شهر، جهت پیشرفت کار خود، زمین‌ها خریدند، ساختمان‌های بسیار عالی بنا کردند...». اما با لغو امتیاز توتون و تنباکو، انگلیس که این همه سرمایه‌گذاری را نابودشده می‌دید از دولت ایران درخواست غرامت کرد. علاوه بر این، رشوه‌های پرداخت‌شده به درباریان، کارچاق‌کن‌ها و دلال‌های حاشیه‌ای برای گرفتن امتیاز نیز بی‌اثر شد و آنان قادر به عودت پول‌های کمپانی نبودند.

4 - شکست سیاست‌های فرهنگی: با لغو قرارداد رژی، سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی انگلیس در حوزه اجتماعی و فرهنگی ایران نیز با شکست مواجه شد. آنها قصد داشتند با ایجاد تغییر در طبقات و قشرهای مختلف اجتماعی در ایران، زمینه مساعدی برای تغییر اجتماع ایران فراهم کنند.[7]

نهضت تنباکو به‌عنوان تجربه موفق در مبارزه با استعمار خارجی، نشان داد که صف‌آرایی مردم به رهبری روحانیت و مرجعیت قادر است استعمار خارجی و استبداد داخلی را به زانو درآورد. لذا ملت ایران با آگاهی از این ظرفیت و کسب اعتماد به نفس مضاعف، در سال‌های بعد انقلاب مشروطه را رقم زدند که نهضت تنباکو پیش‌درآمد آن تحول بزرگ و جریان‌ساز محسوب می‌شود. اگرچه آرمان‌های نهضت تنباکو و انقلاب مشروطه در ستیز با استبداد و استعمار به طور کامل به ثمر ننشست ولی پیروزی انقلاب اسلامی به آرمان تمامی نهضت‌های ضداستعماری جامه عمل پوشاند.

انتهای پیام/

نویسنده: نادر خبازی

پی‌نوشت‌ها:

1 - برای اطلاعات کافی درباره تلاش‌های امین‌السلطان نک به فیروز کاظم‌زاده، روس و انگلیس در ایران، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، 1372، صص249ـ 250

2 - ابراهیم صفایی، اسناد سیاسی دوره قاجار، ص 87

3 - معاهدات و قراردادهای تاریخی در دوره قاجار، به کوشش غلامرضا مجد طباطبایی، تهران، موقوفات افشار، 1373، ص 142 و 143

4 - فیروز کاظم‌زاده، پیشین، صص 233ـ 235

5 - ر ک به همان، صص 237ـ 237

6 - شیخ حسن اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو، به کوشش رسول جعفریان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، ص89

7 - همان، صص44ـ46 و 82ـ 87