پروژه گاپ بر روی دو رود دجله و فرات که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند اجرا می‌شود. طبق این طرح ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه بر این دو رود احداث خواهد شد. چهارده سد بر روی رود فرات و هشت سد بر روی دجله و مدت زمانه تعیین شده برای اتمام این طرح سی سال و با هزینه ۳۲ میلیارد دلاری بوده است.

پایگاه اطلاع‌رسانی استاد مهدی طائب؛ یکی از موضوعاتی که امروزه استان‌های جنوبی و جنوب غربی کشور ایران را درگیر خود کرده است، مساله ریزگردها است. ریزگردهایی که علاوه بر آثار مخرب زیست محیطی، سلامت مردم را نیز با خطر مواجه می‌کند. عاملی که از سوی متخصصین در مواجه با این مشکل شناسایی شده، خشک شدن تالاب‌ها و هورها در کشورهای ایران وعراق است. به طور مثال خشک شدن هور الهویزه یا هور العظیم که بین کشور ایران و عراق مشترک است و یا هور الحمار و هور المرکزی در عراق از بزرگ‌ترین عوامل ریزگردها شناخته شده .خشک شدن این تالاب‌ها علاوه بر ایجاد ریزگردها با عث شده تا روستاهای اطراف آن نیز مثل حسچه، عمه، کسر، سیّدیّه و …. خالی از سکنه شوند.

اما عامل اصلی این فاجعه زیست محیطی نو پدید بنا به گفته کارشناسان به عملیاتی شدن پروژه(1) (GAP) در ترکیه باز می‌گردد. این پروژه اولین بار در سال ۱۹۳۶م مطرح شد و در۱۹۸۰م کاملاً جدی و وارد مرحله اجرایی شد. این پروژه که  «پروژه آناتولی جنوب شرقی» یا گاپ نام دارد، به بهانه‌های مختلفی مثل ایجاد اشتغال، رونق کشاورزی، جلوگیری از سیلاب و … عملیاتی شد. این پروزه در حالی اجرا می‌شود که ترکیه سالانه ۵۲۰ بیلیون متر مکعب از طریق نزولات جوی دریافت می‌کند. همچنین این کشور با داشتن ۳۰۰ دریاچه طبیعی و ۱۳۰ دریاچه مصنوعی به عنوان کشور دریاچه‌ها نام گرفته است. بنابراین این کشور از جهت منابع آبی به هیچ وجه در مذیقه نیست. پس ترکیه باید هدفی بزرگتری برای اجرای چنین طرح بزرگ آبی داشته باشد.

پروژه گاپ بر روی دو رود دجله و فرات که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند اجرا می‌شود. طبق این طرح ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه بر این دو رود احداث خواهد شد. چهارده سد بر روی رود فرات و هشت سد بر روی دجله و مدت زمانه تعیین شده برای اتمام این طرح سی سال و با هزینه ۳۲ میلیارد دلاری بوده است.

ترکیه اگر چه متعهد شده است که حداقل حق‌آبه ممکن برای کشورهای عراق و سوریه را با رها سازی دبی۵۰۰ مترمکعب(2) فراهم کند، اما اجرای چنین طرحی با چنین وسعتی از نظر برخی نظریه پردازان، استفاده کردن از آب به عنوان سلاح برای کشورهای پایین دست خود بوده و یا به طور کلی اگر چه این پروژه از جهت کشاورزی، کنترل سیلاب‌ها، جلوگیری از مهاجرت مردم و… برای ترکیه سود آوری داشته ولی تبعات منفی آن برای مردم عراق، ایران و سوریه بسیار خواهد بود.(3)

یکی از نمایندگان عراقی در سال ۲۰۰۹م اعلام کرد: «به دلیل کمبود بارش، این سد سازی میزان آب دریافتی عراق را به ۴۰ میلیون مترمکعب رسانده است. حتی این اقدام ترکیه باعث شده در عراق ۶۷۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی به دلیل نبود آب رها شوند.»(4)

با اتمام این پروژه ۴۵% آب دجله و فرات کنترل می‌شود و بالتبع ۸۰% آب عراق کاهش می‌یابد و این غیر از آلودگی‌های آب‌های زیر زمینی، رسوب نمک در خاک به دلیل آبیاری بی‌رویه در دراز مدت است. از این روی این طرح اگرچه به اتمام نرسیده است ولی تأثیرات زیست محیطی آن آغاز شده است.

سد «آتاتورک» از بزرگ‌ترین سدهای خاورمیانه و نهمین سد بزرگ دنیا است که در ۱۹۹۲م در ضمن این پروژه به بهره برداری رسید. این سد که بر روی آب فرات احداث شده به تنهایی بیش از هشتاد و چهار میلیون متر مکعب آب در پشت خود ذخیره می‌کند.

«ایلیسو» دومین سد بزرگی است که بر دجله احداث و کلید ساخت آن در ۲۰۰۶م زده شد و در ۲۰۱۹م به پایان خواهد رسید. این سد به تنهایی سه برابر کرخه ظرفیت دارد و به همین دلیل از ورود ۵۶% منابع آبی دجله به خاک عراق جلوگیری می‌کند.(5) به گفته کارشناسان، این امر سبب شده تا ۵۰۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی عراق با چالش مواجه شده و علاوه بر این ۹۰۰ هزار هکتار زمین قابل کشت در کشورهای پایین دست در معرض نابودی قرار خواهند گرفت.

به گفته حجت‌الله میان آبادی(6): «مطالعات نشان می‌دهد میزان ذخیره سازی سدهای ترکیه در حوزه دجله در حال حاضر معادل کل آورد سالیانه رودخانه دجله است و ترکیه اگر اراده کند می‌تواند کل دجله را پشت سدهایش ذخیره کند.»

با همه این تفاسیر، دولت ترکیه نسبت به این جریان مدعی است که مساله آب همچون نفت یک موضوع ملی است و به سایر کشورها مربوط نمی‌شود. اما حقوق بین الملل این موضوع را کاملاً رد کرده است و این اشتباه برخی از متخصصین بوده که آب را به شکل یک کالا می‌بینند. چرا که حقوق کشورهای پایین دست باید طبق کنوانسیون‌های بین المللی رعایت شود. بنابراین کشورهای بالا دست و پایین دست باید آب را به گونه‌ای مصرف کنند که به سایر کشورها آسیبی نرسد.(7)

در پایان باید گفت بحران آب در دنیای امروز به یک دقدقه بین المللی تبدیل شده است. به گونه‌ای که طبق برخی از گزارش‌ها تا سال ۲۰۲۵م مناطق اسفناکی از نظر کمبود آب خواهیم داشت که خاورمیانه و شمال آفریقا در مرکز این بحران قرار گرفته‌اند. در این بین منطقه جنوب غرب آسیا یا خاورمیانه با مشکل‌های غیر قابل انکاری مواجه است. مشکلاتی مثل: دارای بالاترین رشد جمعیت در جهان بودن، مصرف زیاد آب، پائین رفتن آب‌های زیر زمینی و بالا رفتن میزان نمک آب‌های موجود و جدای از همه این‌ها، جزو مناطق کم آب دنیا محسوب می‌شود.(8)

رژیم اسرائیل نیز بالطبع با این بحران مواجه است. از این رو برای تأمین نیاز خود و حذف دشمنان خود در منطقه در پیشروی این پروژه کمک شایانی کرده‌اند. به طور مثال کشور ترکیه با توجه به هزینه‌های بالای این پروژه که به ۳۲ میلیارد دلار می‌رسد نیاز به کمک مالی بانک جهانی و صندق بین المللی پول داشت که یقیناً جریان صهیونیسم در تسهیل دریافت این پول بی‌تاثیر نبوده‌اند. علاوه بر این در مرحله ساخت سد و نیروگاه‌ها چندین شرکت اسرائیلی و آمریکایی نیز نقش دارند.

همچنین اسرائیل برای تأمین آب مورد نیاز خود از ترکیه آب خریداری می‌کند و بعید نیست ترکیه در آینده همین استراتژی را علیه کشورهای پائیین دست اجرا کند. ولی اسرائیل در این بین، در هر صورت برنده ماجرا خواهد بود.(9)

میلاد پور عسگری

پی‌نوشت:

1 - Guneydogu Anadolu Projesi

2 - «آبده» یا «دِبی» به فرانسوی: (débit) در منابع آب به حجم آب جابجا شده از یک مقطع مشخص (رودخانه، کانال آب، دریچه سد، لوله یا هر سازه دیگر) در مدت زمان مشخص بـِده یا دِبی گفته می‌شود.

3 -  http://ana.ir/fa/news/36/254394.

4 - http://azarbaijan-sharghi.farsnews.com/news/139605070020064.

5 - http://www.tabnak.ir/fa/news/668346.

6-  استاد دانشگاه و دکترای مدیریت منابع آب از هلند.

7-  https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/12/22/1352289.

۸ - فصلنامه سخن تاریخ، نقش اسرائیل در بحران آب خاورمیانه، علی معموری، سید آصف کاظمی، بهار۱۳۹۰، شماره ۱۲، ص۱۵۵-۱۲۱٫

9 - https://www.isna.ir/news/ 97032612137.